ساختار کلی نوشتار تا اندازه­ای از روش رایج در دسته­بندی مباحث پیروی کرده است؛ اما تلاش کرده است نظم منطقی مباحث و دسته­بندی آنها را دقیق­تر انجام دهد.

از ویژگی­ها و تفاوت­های این نوشتار در مقایسه با آثار رایج، پرداختن اجمالی به "نظریۀ معنا"[1] است. تفسیر متن بدون داشتن نظریه‌ای بنیادی در بارۀ معنا با کاستی جدی روبروست. این اثر کوشیده است از وضعیت نظریۀ معنا در اصول فقه و چالش‌های آن تصویری کلی به دست بدهد.

از دیگر ویژگی­های این نوشتار این است که کوشیده است اهم مباحث و قواعد مربوط به تفسیر متن را یک جا گردآوری کند تا مباحث الفاظ به طور کامل در نظمی منطقی ارائه شود. توضیح این­که در نوشته­های رایج اصول فقه معمولاً فصلی به مباحث الفاظ، فصلی به واکاوی ادله اجتهادی و فصلی نیز به بررسی ادله فقاهتی (اصول عملیه) اختصاص داده می­شود.[2] مبحث تعارض ادله یا تعادل و تراجیح که بخش بسیار مهمی است نیز در خاتمه یا فصلی جداگانه بررسی می­شود.[3] در مباحث تعارض ادله مسائل مربوط به تعارض لفظی و دلالی به سختی از دیگر گونه­های تعارض مانند تعارض روایت مشهور با غیرمشهور یا تعارض دو روایت موافق و مخالف با قرآن مجید تفکیک شده است. این در حالی است که آگاهی به همۀ قواعد و اصول حاکم بر تعارض دلالی که در واقع به تفسیر متن بازمی­گردد به طور یک جا برای کسی که می­خواهد دیدگاه‌های دانشوران اصولی را در بارۀ قواعد تفسیر متن بداند یک ضرورت است. بدین­روی ما در این نوشتار بر خلاف ترتیب رایج در کتاب­های اصولی و به منظور گردآوری همۀ مسائل مربوط به مباحث الفاظ و تفسیر متن و با لحاظ این پیش­فرض که راه­حل­های تعارض دلالی در حل تعارض هر متنی از جمله متون حقوقی و قانونی نیز می­تواند سودمند باشد آنها را از منابع معتبر اصول­فقه استخراج و دسته­بندی نموده و در فصل پایانی کتاب سامان داده­ایم تا دانشجویان و پژوهشگران حوزه حقوق بتوانند آنها را در تعارض­ مربوط به دلالت و تفسیر به­کار بندند. بدین­سان این مجموعه شامل همۀ مباحث الفاظ و قواعد تفسیر و حل تعارض­های دلالی است. گونه­های دیگر تعارض به فضل الهی در دفتر مخصوص به تعارض ادله و امارات خواهد آمد.

برای ترغیب دانشجویان و پژوهشگران حقوق به مباحث الفاظ و یادآوری اهمیت اصول و قواعد تفسیر متن که در این دفتر یک جا آمده است بار دیگر تأکید می­کنم که به وارونۀ آنچه گاه پنداشته می­شود مباحث الفاظ در اصول­فقه، ناظر به فهم زبان عربی نیست، بلکه مسائل الفاظ و مباحث تفسیری اصول­فقه، مطالعۀ قواعد حاکم بر فهم زبان به طور کلی است. دانشوران اصولی خود در مقام بیان تمایز اصول­فقه از علوم ادبیات بر این نکته پای فشرده­اند.[4] بویژه ما در این نوشتار می­کوشیم مباحث را از چشم­اندازی کلی و فارغ از قواعد زبان عربی پیگیری کنیم. گاه به مناسبت ممکن است مسأله و مثالی لغت­شناسانه[5] از زبان عربی مطرح شود، ولی این به معنای بحث از قواعد زبان عربی نیست؛ علم اصول­فقه بر پایۀ این پیش­فرض مباحث الفاظ را پیگیری می­کند که زبان شارع مقدس اسلام همان زبان عادی و بشری است و قواعد حاکم بر زبان و گفتار شارع همان قواعد زبان بشری است. مطالعۀ معنای لغات زیر عنوان "فقه اللغه"[6] صورت می­گیرد که در هر زبانی می­تواند مطرح باشد. مباحث الفاظ اصول­فقه گاه بویژه در مغرب زمین زیر عنوان هرمنوتیک اسلامی هم مطرح می­شود. این نامگذاری کاملاً با مناسبت است. هرمنوتیک، علم تفسیر متن است و در مباحث الفاظ اصول­فقه هم به طور کلی از قواعد و اصول تفسیر متن بحث می­شود. با این حال برخی که گویا درک درستی از هرمنوتیک نداشته­اند اصول فقه را به کلی در مقابل هرمنوتیک قرار داده­اند. حال آن­که رویکرد برگزیده شده در اصول فقه در مورد تفسیر متن نیز گرایشی از یک رویکرد هرمنوتیکی است.[7]

بلی برخی از مباحث تفسیری و پرسش­های مربوط به مباحث الفاظ ممکن است برای دانشجویان رشتۀ حقوق کاربرد کمتری داشته باشد. اما همین مباحث هم برای دانشجویان حقوق در یک کشور اسلامی سودمند و الهام­بخش است. به هر حال در کشور اسلامی دانشجوی حقوق باید به اندازۀ کافی توانمند باشد تا هم به زبان حقوقی و هم به زبان اصولی و فقهی استدلال کند. در آرایی که پای استدلال به مباحث اسلامی در میان می­آید باید با مفاهیم اصول­فقه اسلامی آشنا بود تا بتوان در فرایند استدلال و اقناع، شرکت مؤثر داشت. در واقع، این واقعیت که مجموعۀ قوانین و مقررات نظام حقوقی ایران آمیزه­ای از قواعد اسلامی و عرفی است،[8] آشنایی با طیف گسترده­ای از مبانی و روش‌های استدلال را ضروری می­سازد. هرچند چنان­که گذشت بسیار مهم است که پیوسته و با دقت به تفاوت مبانی و پیش­فرض­ها در دو نظام تشریع الهی و قانون­گذاری بشری توجه کنیم. به هر روی ما کوشیده­ایم در نوع موارد، مثال­هایی از زبان پارسی و گفت­و­گوهای عادی و احیاناً مقررات عرفی را ذکر کنیم تا دانشجویان و پژوهشگران حقوق به کاربردهای عملی اصول استنباط بیشتر آشنا شوند.[9]

به رغم اهمیت شگرف مباحث تاریخی در هر دانشی و از آن جمله اصول فقه[10]، نوشتار حاضر نه به تاریخ اصول­فقه پرداخته است و نه در طرح مباحث جز اشاراتی اندک به سیر و تحولات تاریخی مسائل مورد بحث پرداخته است. سپاس خدای را نگاشته­هایی که دانشجویان و پژوهشگران می­توانند با مراجعه به آن­ها آگاهی­های کلی در بارۀ تاریخ اصول­فقه به دست آورند، کم نیست.[11] طرح مباحث تاریخی مباحث الفاظ و تفسیر متن نیز در حوصلۀ مخاطبان اصلی این نوشتار نیست.