کلیدر ـ شاهکار جاویدان محمود دولت‌آبادی ـ یکی از معدود آثار ادبی معاصر است که صرف‌نظر از جنبه‌های فنی ادبی، جلوه‌هایی از جامعه‌شناسی، سیاست، اقتصاد و حقوق را در جامعه‌ی دهه‌ی سی در ایران، نشان می‌دهد. به نظر می‌رسد این رُمان محبوب در مجموع، بیان‌گرِ مانیفیست سیاسی نویسنده است که در قالب نوشتاری نسبتاً طولانی، برداشت سیاسی خود از جامعه‌ی ایرانی و علل ناکامی جنبش‌های چپ را در قالب نگاهی ژرف به زوایای فردی و اجتماعی زندگی ایرانی در یک جامعه ی عشیره‌ای و بیان ساختِ قدرت و نسبت آن با مردم زمانه‌ی خود و با محوریت یک جنبش نیمه‌اعتراضی، یعنی خیزش ناکام گُل‌محمد و نیز قیام نیمه‌سازمان ‌یافته‌ی دهقانی به نمایندگی از مرام حزبی خود به خواننده، القا می‌کند.

 جلوه‌های حقوق عمومی

در نوشتار پیش رو، به برخی جلوه‌های حقوق عمومی‌بنیاد، مانند ساخت قدرت، رابطه‌ی مردم با قدرت و برعکس، نوع نگاه قدرت به خیزش‌های دوگانه‌ی بالا، علل جامعه‌شناختی و حقوقی گرایش به دادگستری خصوصی و آسیب‌شناسی این امر از دیدگاه صاحبان قدرت رسمی و غیر‌رسمی و نیز مردم، نگاهی می‌افکنیم. اهمیت این تحلیل از این روست که به گمان صاحب این قلم، جامعه‌ی بستر کلیدر، نه تنها جامعه‌ای محدود به نواحی شرقی کشور و گُم‌شده در غبار زمان که نمونه‌ای از جامعه‌ی نیمه‌عشیره‌ای و رو به مدرنیسم حاضر است که مشکلات آن در اندازه‌ی فراوانی در سراسر فضای زندگی امروزین، حاکم بوده و ارزیابی آن از منظر جامعه‌شناسی حقوقی می­تواند الهام‌بخشِ درک و تحلیل چالش‌های جامعه‌ی حاضر باشد.

جلوه‌های حقوق کیفری

کلیدر در زمره‌ی برجسته‌ترین آثار ادبی معاصر است که با نگاهی آسیب‌شناسانه، جامعه‌ی عشیره‌ای ایران را مورد تحلیل، قرار می‌دهد. اگر چه بیشتر فضای رُمان به ارزیابی انسان‌شناسی، جامعه‌شناسی و به ویژه، تحلیل رابطه‌ی قدرت با مردم، اختصاص دارد اما حضور مفاهیم جزایی و جرم‌شناسی و پرداختن به طیف وسیعی از جرایم ارتکابی از سوی صاحبان قدرت رسمی و منابع قدرت‌های غیررسمی و نیز عامه‌ی مردم به عنوان پایین‌ترین سطح هرم جامعه در کنار نگاه جرم‌شناختی به خیزش گل محمدها یا بیان برخی انگاره‌های جرم‌شناسی به عنوان یکی از محورهای اصلی رُمان، شایان اهمیت است.

جلوه‌های حقوق خصوصی

جلوه‌ی حقوق خصوصی کلیدر را در نهاد خانواده، مسایل مرتبط با آن و نیز رابطه‌ی مالی نادعلی و آلاجاقی می‌توان یافت:

نهاد خانواده را از چند منظر می‌توان بررسی کرد؛ انگاره‌های زیست عشیره‌ای و نوع تعامل اعضای خانواده‌ها با هم، سلسله‌مراتب قدرت در خانواده‌ها، سطح اقتصادی خانواده‌ها و نحوه‌ی گذران امور اقتصادی آن ها و غیره. از سوی دیگر نگاه حقوقی و آسیب‌شناسانه به مباحث خانواده، از جمله روابطی مانند نامزدی، ازدواج، طلاق، عِدّه، نفی وَلَد و ... می‌تواند زوایای عمیق‌تری از روابط جاری در خانواده­های موضوع کلیدر و تعامل آن‌ها با دیگر اعضای جامعه‌ی عشیره‌ای را به نمایش بگذارد.

همچنین، پرداختن به پاره‌ای از موضوعات دیگر حقوق خصوصی، مانند تحلیل رابطه‌ی مالی نادعلی، ارباب‌زاده‌ی جوان و در عین حال، آشفته با آلاجاقی و ارزیابی چند موضوع مرتبط می‌تواند ابعاد حقوقی این روابط را روشن‌تر سازد.