1ـ قرن بیست‌ویکم ـ علم هوشمند و دیجیتالی شدن فعالیت‌ها

عصری که در آن به سر می‌بریم عصر داده‌ها و جامعه‌ای که در آن زندگی می‌کنیم یک جامعه مبتنی بر انفجار اطلاعات است. رشد فناوری‌ها و گسترش شبکه‌های دیجیتالی در تحقق این جامعه نقش عمده‌ای را ایفا می‌کنند. «دانش‌ها، مهارت‌ها و توانایی‌ها امروزه به منبع اصلی ثروت مؤسسات، مناطق و کشورها مبدل شده است. در دنیای کنونی هر مؤسسه‌ای که از تکنولوژی اطلاعات شبکه‌های ارتباطی بی‌بهره ماند، متدرجاً خود را منزوی از جریان‌های مبادلات جهانی احساس خواهد کرد. در سطح افراد هم این واقعیت مطرح است. دستیابی به شغل و موقعیت حرفه‌ای و دسترسی به دانش و فرهنگ بیش‌ازپیش منوط به تسلط در کاربرد ابزارهای انفورماتیک خواهد بود و علم موفق زیستن در جامعه مبتنی بر انفورماتیک و اطلاعات است». در ابتدای قرن بیست و یکم بیش‌ازپیش شاهد «هوشمند و دیجیتالی شدن» فعالیت‌های زندگی در ابعاد اقتصادی، حقوقی، سیاسی، فرهنگی و ... آن هستیم. به دنبال توسعه اقتصاد هوشمند، دیگر حوزه‌های دانش و عمل، ازجمله حقوق، در مسیر هوشمند شدن قرار گرفته‌اند. شرایطی که به دنبال گسترش پاندمی covid 19 در دنیا پدید آمد تحولی بزرگ در «مجازی شدن» بسیاری از فعالیت‌های بشری ایجاد کرد. پاندمی covid 19 به همان‌سان که میزان ناآگاهی بشر را به پدیده‌های اجتماعی آشکار کرد؛ لزوم گسترش فعالیت‌های علمی برای پاسخ‌ به پدیده‌ها و لزوم بالا بردن توانمندی بهره‌گیری از تکنولوژی‌های دیجیتالی و ارتقا سواد رسانه‌ای را نیز بدیهی کرد.

2ـ پیدایش و گسترش دانش سایبری و ضرورت‌ها

پیدایش دانش سایبری، از دیدگاه زبان‌شناسی، ادبیات نوینی به همراه داشت این ادبیات همواره در حال توسعه و پیچیده‌تر شدن است. در قلمرو حقوق نیز، به‌موازات رشد و توسعه دانش سایبری، زمینه تحقق اعمال حقوقی و رفتارهای مجرمانه در بستر این فضا فراهم شد. ادبیات حقوقی سایبری نیز بیان خاص و پیچیده‌ای دارد. درک مفاهیم سایبری نه‌تنها برای همگان بلکه گاهی برای حقوق‌دانان نیز بدیهی نیست. همه دست‌اندرکاران مقابله با بزهکاری نیز در فهم و تحلیل این‌گونه از بزهکاری، باهم برابر نیستند. ازاین‌رو در بیشتر کشورها برای مقابله با بزهکاری سایبری واحد‌های پلیسی و قضایی تخصصی ایجاد شده‌اند. پیشرفت فناوری اطلاعات، ظهور نرم‌افزارها و بدافزارهای جدید، حرفه‌ای‌تر شدن شیوه‌‌های ارتکاب بزهکاری سایبری، ادبیات و تکنیک‌های مربوط به این حوزه را پیوسته دشوار‌تر و پیچیده‌تر می‌کند. نمونه‌های پیش‌رو دشواری‌های انتقال این ادبیات را نشان می‌دهد. Payload (بار-ویروس)،Logic Bomb  (بمب منطقی)، BotNet (شبکه‌های بات)، Embedded Malware (بدافزار تو-کاری).

یافتن توصیف‌های دقیق برای رفتار‌های زیان‌بار سایبری و تبیین آن‌ها به قانون‌گذار کمک می‌کند که در مقام جرم‌انگاری دقیق و مؤثر اقدام کند؛ برای نمونه اینکه برداشتن یک داده از روی سامانه دیگری بدون اطلاع وی، چگونه توصیف شود (به‌عنوان سرقت داده‌ها، برداشت داده‌ها و یا ...) دارای اهمیت است. درک دانش سایبری نیازمند یک راهنمای تبیین‌کننده است. تدوین این دانشنامه ضمن پاسخ به ضرورت آشنا شدن با دانش و ادبیات نوپدید این عرصه، تلاشی است در جهت تسهیل فهم درست‌تر از اصطلاحات و مفاهیم دنیای سایبری و بالا بردن سواد رسانه‌ای که نه‌تنها باید در همه عرصه­های اجتماعی گسترش یابد بلکه با تلاش‌های علمی و فنی پیوسته به‌روزرسانی و تکمیل شود.

3ـ ضرورت بومی‌سازی مفاهیم و اصطلاحات

افزون بر پیچیدگی‌های فنی و مفهومی، بومی کردن دانش سایبری و یافتن برابر-نهاده مناسب برای واژگان آن اقتضا می‌کند که دانشنامه‌ای جامع در این زمینه تهیه شود. خاستگاه واژگان و ادبیات سایبری زبان انگلیسی و کشورهای پیشرو در فناوری‌های رایانه‌ای یا مخابراتی است. درک مفاهیم مربوط به این حوزه در همان زبان خاستگاه نیازمند تبیین و راهنمایی است. به همین خاطر، نهاد‌های گوناگون ازجمله اینترپل برای تبیین مفاهیم، روش‌ها و توصیف‌های مجرمانه‌ خاص این نوع از بزهکاری و نیز برای ایجاد درک مشترک در میان نیرو‌های خود کتاب‌های «راهنمای روش‌شناختی» را منتشر می‌کنند. زمانی که این ادبیات به زبان و فرهنگ دیگر منتقل می‌شود یافتن برابر - نهاده ­های مناسب برای واژگان آن و توصیف‌های دقیق حقوقی برای آن دشوارتر است.

باوجوداینکه دانش سایبری در کشور ما پیشرفت چشمگیری داشته است، بااین‌حال، تحول‌پذیری این دانش موجب شده است که همواره شاهد پیدایش مفاهیم و تکنیک‌های نوین در این حوزه باشیم. به همین خاطر دسترس‌پذیری دانش سایبری نه‌تنها برای اهل‌فن بلکه برای عموم مردم ضرورتی علمی و اجتماعی است که درعین‌حال نیاز به بازنگری‌های پیوسته و روزآمد دارد.

4ـ فضای سایبر، جلوه‌گاه ناهنجاری‌های نوین

پیدایش دانش سایبری بستر تحقق بسیاری از رفتارهای انسانی را در قلمرو فضای سایبر فراهم کرده است. ازلحاظ رفتارشناسی، فعالیت در بستر این فضا تعاملات انسانی را به‌گونه‌ای متفاوت شکل می‌دهد. سازمان‌دهی حقوقی این رفتار‌ها نیز منطق و کارکرد‌های ویژه‌ای دارد. فقدان یا ضعف سواد سایبری شهروندان باعث اختلافات حقوقی، زیان‌دیدگی و یا بزه‌دیدگی آن‌ها می‌شود. گسترش بزهکاری سایبری نیز خطرات بزه‌دیدگی در بستر فضای سایبری را افزایش داده است. مراد از بزهکاری سایبری مجموعه رفتارهایی است که در بستر سامانه‌ها و شبکه‌های اطلاعاتی (رایانه‌ای و مخابراتی) واقع می‌شود و سامانه‌ها و شبکه‌های نام‌برده را چه به‌عنوان موضوع جرم و چه به‌عنوان ابزار جرم هدف قرار می‌دهند. این بزهکاری قابلیت دگردیسی و تنوع بالایی دارد. خطرِ بزه‌دیدگی ناشی از آن، همگانی، فراگیر و روبه‌افزایش است؛ هیچ شخص، گروه (گروه‌های اجتماعی به‌ویژه زنان و کودکان) و سازمانی (دولت‌ها، نهادهای دولتی، شرکت‌ها و ...) از تهدید بزهکاری سایبری در امان نیست. سامانه‌ها و شبکه‌ای اطلاعاتی نه‌تنها بستری نو برای ارتکاب برخی از جرائم سنتی مانند کلاهبرداری یا قوادی فراهم کرده‌اند بلکه منشأ پیدایش جرائم نوینی شده‌اند؛ جرائمی که تا پیش از پیدایش رایانه قابلیت تحقق نداشتند.

5ـ ضرورت سیاست‌گذاری و همکاری بین‌المللی

نظر به اینکه فضای سایبر قلمروی فراملی و بدون مرز است مهم‌ترین چالش کشورها نیز هم‌اکنون، کیفیت و چگونگی سیاست‌گذاری، هنجارمندسازی، تنظیم‌گری رفتارها و فعالیت‌ها و مقابله با ناهنجاری‌های رفتاری در این عرصه است. همکاری و تعامل بین‌الدولی و بین‌المللی ضرورتی گریز‌ناپذیر است. تنظیم‌گری و هنجارمندسازی رفتارها دشوار و نیازمند سیاست‌ورزی بسیار هوشمندانه و در چارچوب سیاست‌های عمومی و سنتی است. روشن است که اجرای این سیاست‌ها در عصر نوین و دنیای سایبر و فراملی اگر محال نباشد بی‌گمان بسیار دشوار و نیازمند تسلط بر دانش این عرصه و همکاری و تعامل در همه عرصه‌های داخلی و فراملی است. یکی از مهم‌ترین این عرصه‌ها ضرورت مقابله با بزهکاری سایبری در دو حوزه پیشگیری و سرکوب است. ظهور فضای سایبر تحولات ساختاری ماهوی و شکلی مهمی را در حوزه‌های اجتماعی و رفتار انسانی در مفهوم عام آن و در حوزه علم حقوق و عدالت کیفری در مفهوم خاص در پی داشته است (ساختارشکنی مفاهیم اولیه حقوق و جرم انگاری‌های کلاسیک و باز‌بینی آن‌ها، پیدایش مفاهیم‌، رفتارها و عناوین جدید حقوقی‌، جرم انگاری‌های نوین، تشکیل پلیس‌های ویژه جرائم سایبری، پیش‌بینی شیوه‌های مناسب برای کشف جرائم سایبری، بازبینی الگوهای پیشگیری برای مقابله با جرائم سایبری، ایجاد پلیس‌های تخصصی، پیدایش مقررات و سازوکارهای خاص بین‌المللی، تشکیل دادگاه‌ها و دادسراهای تخصصی و ویژه، پیش‌بینی تشریفات ویژه آیین دادرسی). فرامرزی بودن همه اعمال حقوقی به‌ویژه جرائم ارتکابی در فضای سایبر و سازمان‌یافتگی این نوع بزهکاری، وجود همکاری‌های بین‌المللی همه‌جانبه و مؤثر بین دولت‌ها را ضروری می‌کند. داشتن بیان و راهبردی هماهنگ به موفقیت برای سیاست‌گذاری و هنجارمندسازی رفتارها و مقابله بین‌المللی با بزهکاری‌ها کمک می‌کند؛ امری که کنوانسیون جرائم سایبری (بوداپست 2001) به دنبال آن بوده است. تدوین یک دانشنامه سایبری زمینه پیشرفت سواد سایبری شهروندان را فراهم می‌آورد و آن‌ها را راهنمایی می‌کند تا با احتیاط بیشتری در فضای سایبر رفتار کنند و از دانش و آگاهی‌های ضروری و در صورت نیاز حمایت‌های حقوقی و کیفری پیش‌بینی‌شده در این حوزه برخوردار شوند.