علم جرم‌شناسی، علیرغم آنکه در مقایسه با بسیاری از علوم دیگر، دانشی نسبتاً نوپا است اما آکنده از نظریه‌‌هایی است که برای تبیین علت ارتکاب جرم ارائه شده‌اند و هر کدام از ظنّ خود، علتی را برای جرم برشمرده‌اند. تنوع این نظریه‌ها بسیار زیاد است و از تأکید بر شکل جمجمه تا توارث و از نحوه تربیت خانوادگی تا سرخوردگی اجتماعی را در بر می‌گیرند. اما در پس این گوناگونی، رشته استواری را می‌توان دید که تمامی این نظریه‌ها و دیدگاه‌های مختلف را به یکدیگر پیوند می‌دهد و آن، نگرش افتراقی به بزهکار است. رویکرد غالب در این نظریه‌ها آن است که «بزهکار» فردی متفاوت از دیگران است و یا حداقل آنکه «بزهکاری» رفتاری متفاوت از سایر رفتارهای انسان است. هر کدام از این نظریه‌ها، وجهی از این تفاوت را دستمایه تحلیل خود قرار داده و به عنوان عامل اصلی جرم معرفی کرده‌اند: تفاوت در ساختار کروموزم‌ها، خصیصه غالب معاشرت‌ها، نوع زیست‌بومی که فرد در آن زندگی می‌کند، میزان درآمد، وابستگی‌های اجتماعی فرد، محیط خانوادگی، سطح آموزش و بسیاری امور دیگر، تفاوت‌هایی هستند که ارائه‌کنندگان نظریه‌های مختلف علّت‌شناسی جرم، بین بزهکار و سایر افراد قائل شده و آنها را به عنوان علّتی برای ارتکاب جرم معرفی کرده‌اند. به این ترتیب و از دید این نظریه‌ها، هنگامی که انسان رفتارهای غیرمجرمانه انجام می‌دهد، کار می‌کند، ازدواج می‌کند، با دوستان خود معاشرت می‌کند و یا تحصیل می‌کند، در حالت «نرمال» قرار دارد. اما هنگامی که رفتاری واجد وصف مجرمانه از وی سر می‌زند، از این حالت نرمال خارج شده است و لازم است که از تحلیلی متفاوت از آنچه که برای تبیین رفتارهای غیرمجرمانه به کار گرفته می‌شود، برای توضیح علت این رفتار مجرمانه وی استفاده شود.
کتاب‌های جرم‌شناسی نظری، گران از بار این نظریه‌ها است؛ به طوری که خواننده گمان می‌کند که تنها رویکردی که از سپیده‌دم علم جرم‌شناسی وجود داشته و به نظر می‌رسد که تا ازل نیز باقی خواهد ماند، همین نگرش افتراقی است. اما واقعیت چیز دیگری است. در نقطه مقابل این رویکرد افتراقی، گرایشی وجود دارد که معتقد است که نه بزهکار فردی متفاوت از دیگران است و نه بزهکاری، تابع سازوکاری متفاوت از رفتارهای غیرمجرمانه است: انسان‌ها مرتکب جرم می‌شوند، به همان دلیل که تحصیلات خود را ادامه می‌دهند، کار می‌کنند، ازدواج می‌کنند و یا شغل خود را تغییر می‌دهند. از این منظر، رفتار مجرمانه، همانند رفتارهای غیرمجرمانه، مبتنی بر عقلانیت و حسابگری انسان و میل او به بهبود وضعیت زندگی خود است. عقل انسان گاهی به وی فرمان ارتکاب جرم می‌دهد، همان طور که گاه دیگر فرمان به رفتاری غیرمجرمانه می‌دهد. به این ترتیب مطابق این دیدگاه، انتخاب جرم متفاوت از سایر انتخاب‌های انسان نیست و مبتنی بر همان انگیزه‌ها و دلایلی است که سایر رفتارهای انسان را توجیه می‌کنند.