اخبار مربوط به هوش مصنوعی به ما می‌گوید که پیشرفت‌های این حوزه با سرعت روز افزون و بعضاً تصاعدی در حال وقوع است و با گذشت زمان حوزه‌های بیشتری از زندگی فردی و اجتماعی را در برمی‌گیرد. پیشرفت‌های این حوزه به‌عنوان بخشی از تکنولوژی برتر و فضای سایبر آن‌چنان سریع و گسترده است که برخلاف سایر پیشرفت‌های فنی، علمی و تکنولوژیک انسان‌ها را دچار غافلگیری کرده است.

رشد و توسعه در همه رشته‌های علمی و فنی همیشه با اقتضائات و نیازهای خاص قانونی همراه بوده است، ولی سرعت این تحول همیشه چنان بوده است که موازی با آن تئوری‌ها، قواعد و قوانین خاص هم برای پاسخگویی با تأخیر قابل قبولی پا به عرصه ظهور گذاشته‌اند. توسعه ارتباطات، صنعت حمل‌ونقل، پزشکی، مهندسی و امثال آن نمونه‌هایی از این تحولات محسوب می‌شوند که هم‌زمان با عالم حقوق، پاسخ مناسب را برای پیشگیری از بُنبست‌های احتمالی اجتماعی داده است؛ اما تحولات حوزه هوش مصنوعی آن‌چنان سریع، انفجاری و غافلگیرکننده است که فرصت نظریه‌پردازی و در پی آن قاعده سازی را از جامعه بشری سلب کرده است. تحولات این حوزه عمدتاً از نوع تحولات کمی صرف نیستند. هم‌زمان با تحولات کمی، با نوعی از تحولات کیفی و محتوایی مواجه هستیم؛ مانند فضای سایبر که قواعد و محدودیت‌های زمان و مکان را به‌گونه‌ای درنوردیده یا دچار تغییرات اساسی نموده است که قبل از به پایان رسیدن پژوهش‌ها و نتیجه‌گیری‌های لازم، تغییر ماهیت داده و تلاش‌های قبلی را کم اثر می‌سازد.

رشد صعودی کیفی حوزه هوش مصنوعی نیز سریع‌تر از زمان لازم برای شکل‌گیری و ارائه نظریه‌پردازی‌ها و قاعده سازی‌ها در حال وقوع است. گاهی تحولات آن‌چنان است که قبل از آن‌که به‌درستی درک شود، تغییر شکل داده و مشاهدات قبلی را از حیّز انتفاع ساقط می‌کند. قبل از پاسخگویی کامل به سؤالات متعدد و پیچیده در مورد فضای سایبر، جرایم سایبری، جرم‌شناسی سایبری و نهایتاً اتخاذ یک سیاست کیفری منسجم برای مواجهه با جرایم این حوزه‌ها، با پدیده‌های نو ظهور دیگری مواجه می‌شویم که سؤالات به مراتب غامض‌تری را پیش روی ما قرار می‌دهد.

حقوق و به‌ویژه حقوق کیفری نه‌تنها پا به پای این حوزه از فناوری پیشرفته، بلکه ازآنجاکه حقوق ملهم از نظام ارزشی و اخلاقی جامعه است به تعبیر خود نویسنده در دوره مدرن تکنولوژی و حقوق اغلب در دو سر مخالف یک طیف قرار می‌گیرند. تکنولوژی هوش مصنوعی باعث به وجود آمدن نوآوری‌های تحول خواهانه می‌شود، درحالی‌که حقوق به دلیلی که اشاره شد در مسیری محافظه‌کارانه گام برمی‌دارد. نمونه مشخص این بحث تکنولوژی شبیه سازی انسان است که در حال حاضر تکنولوژی قابلیت لازم را برای تحقق آن یافته است ولی قوانین ملهم از نظام اجتماعی مجوز آن را صادر نمی‌کند. گاهی آن چیزی که از نگاه تکنولوژی پیشرفت و حرکت به جلو تلقی می‌شود ممکن است از نگاه حقوق ارتجاعی و پس رفت تلقی شود. یکی از پدیده‌هایی که با توجه به ویژگی‌های فوق مستلزم پژوهش است، پدیده هوش مصنوعی است.

هوش مصنوعی امروز رفتارهایی را از خود بروز می‌دهد که موجودات دارای هوش طبیعی مانند انسان انجام می‌دهند، یعنی فکر می‌کنند، برنامه‌ریزی می‌کنند، تصمیم گرفته و سپس اقدام می‌کنند. هوش مصنوعی امروزه کاربردهای گسترده‌ای در حوزه حفظ امنیت داده در فضای آنلاین، حفظ امنیت کمیت‌های امنیتی، مبادلات مالی، بازاریابی، جستجوی آنلاین، مدیریت خودروها و هواپیما و سایر حوزه‌های صنعتی، تولیدی و خدماتی دارند. این ماشین‌ها در عالم سیاست برای تجزیه‌وتحلیل و پیش‌بینی انتخابات، در بازاریابی برای استخراج گرایش‌ها و دیدگاه‌ها، در جامعه‌شناسی برای نظرسنجی‌ها و بررسی عقاید و احساسات مردم مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرند.

استفاده گسترده از هوش مصنوعی، نرم افزارها و ربات‌ها در حوزه‌های صنعت، تجارت، نظامی، پزشکی و امنیتی در مفهوم عام، سؤالات و چالش‌های گسترده‌ای را پیرامون کیفیت تنظیم روابط این موجودات مصنوعی با جامعه و انسان‌ها ایجاد کرده است. حتی این وضعیت موجب دغدغه‌های عمیق و گسترده‌ای در مورد قدرت انسان، جامعه و تنظیمات حقوقی در کنترل و نظارت بر این پدیده‌های جدید شده‌ است. پیامدهای حقوقی آسیب‌های وارده بر انسان و جامعه از ناحیه ربات‌ها چیست؟ آیا می‌توان آنها را موجودات مستقل از انسان‌ها و سازمان‌های پدیدآورنده آنها فرض کرد؟ یا اینکه این موجودات جدید صرفاً ابزاری در اختیار انسان‌ها تلقی شده و هیچ هویت مستقلی ندارند؟

پیرو حضور روزافزون ربات‌های هوشمند در حوزه‌های مختلف سلامت، پزشکی، حمل‌ونقل و خدمات سؤالات بنیادین پیرامون میزان خودمختاری و هویت مستقل آنها از انسان‌های حقیقی طراح و تولیدکننده آنها مطرح شده‌ است. آیا تئوری‌ها و قواعد موجود حقوق کیفری می‌توانند در این راستا راهگشا باشند؟ آیا قواعد حاکم بر مسؤولیت‌های کیفری نیابتی، مسؤولیت کیفری ناشی از فعل غیر، مسؤولیت کیفری مطلق، تئوری خطر و تقصیر و امثال آن می‌توانند پاسخگو باشند؟ یا اینکه مانند مسؤولیت کیفری اشخاص حقوقی باید برای آنها هویت مستقلی تعریف کرد؟ در شرایطی که این موجودات جدید مستقلاً قادر به برنامه‌ریزی، تصمیم‌گیری و اقدام هستند. در وضعیتی که آنها قادرند با توجه به پیش‌بینی و ارزیابی خود از شرایط پیش‌آمده مستقلاً اقدام نمایند. شرایط و وضعیت‌هایی که ممکن است برای طراحان و برنامه‌نویسان آنها هم قابل پیش‌بینی نباشد. هنگامی‌که این موجودات قادرند از خود دفاع کرده و در این مسیر به کسی یا اموالی آسیب بزنند، چه نظام و اندیشه حقوقی قادر به تجزیه‌وتحلیل و ارائه راه حل در مورد رفتار اوست؟ آیا کماکان می‌توان اصول و مبانی حقوق کیفری و جرم انگاری و ازجمله عنصر معنوی و تقصیر را بر اساس اخلاق و قابلیت سرزنش مرتکب بنا نهاد؟ آیا می‌توان ربات‌ها را از باب اینکه قدرت یادگیری دارند مجازات نمود؟ مجازات می‌تواند عامل ریشه‌کن کردن و یا کاهش جرایم ارتکابی از ناحیه ماشین‌های هوش مصنوعی باشد؟ بر این اقدامات باید ربات‌ها، سازندگان آنها و سایر سازمان‌های مسؤول باشد. سزاگرایی، ارعاب و یا ناتوان‌سازی و کنترل می‌توانند مبنای یک سیاست کیفری منسجم در قبال این موجودات هوشمند باشند. این سؤالات فلسفی بخشی از سؤالات بنیادینی هستند که در این حوزه باید به آنها پرداخته شود.

هک کردن سیستم‌های هوشمند، اختلالات ویروسی سیستم و سایر اقدامات و اتفاقات قابل پیش‌بینی و غیرقابل‌پیش‌بینی توسط موجودات که قادرند به‌صورت مستقل و منطقی فکر کرده و عمل نمایند چه جایگاهی می‌توانند در اصول کلی حقوق کیفری مانند دفاعیات عام، عوامل موجهه، عوامل رافع مسؤولیت، اشتباه، اکراه، تحریک و امثال آن داشته باشند.