موضوع علم آن است که از عوارض ذاتی آن بحث می‌کند. شناخت موضوع هر علم از این رو لازم است که تمایز و جدایی علوم نسبت به یکدیگر از نظر اکثر دانشمندان به جدایی موضوعات آنها بستگی دارد نه غایت و غرض آن. چرا که غرض و داعی، از اموری است که متفرع بر ذات و متأخر از آن است. از طرف دیگر علوم اکتشافی هستند یعنی موضوعاتی موجود و ممتاز در واقع هستند و احکامی مخصوص دارند. از این جهت دانشمندان به موضوعی ممتاز توجه می‌کنند و متدرجاً احکام مخصوص به آن را کشف و در یک محل ثبت و ضبط می‌کنند.

البته به نظر راقم، این مقوله کلی، مانع از این نیست که در علمی، غرض، موضوعیت پیدا کند به نحوی که غرض واحد، جامع موضوعات مختلفی باشد و این در علوم ابزاری (طریقی) مثل منطق برای فلسفه و اصول فقه برای فقه قابل تصور است.

گروهی از دانشمندان هنگامی که می‌خواهند قواعد فقه را تعریف کنند، نخست این اسم را که مرکب اضافی است تجزیه می‌کنند و درباره هریک از این دو کلمه یعنی قواعد و فقه و معنای آن بحث می‌کنند سپس به تعریف قواعد فقه می‌پردازند. بر همین نسق رشته کلام را ادامه می‌دهیم.

قاعده به معنی پایه و اساس یک شیء است و قواعد ساختمان پایه آن ساختمان است. چنانکه در قرآن کریم آمده است که حضرت ابراهیم پایه‌های بیت را ترفیع بخشید و در اصلاح قضیه‌ای است کلی که مشتمل بر جزئیات موضوعات آن می‌باشد و احکام جزئی، فروع آن هستند و استنباط از آنها تفریع نامیده می‌شود.

فقه در لغت به معنی فهم، و فهم دقیق و نافذ است که به کنه و غایت گفتار و کردار پی برد. رفته رفته دایره شمول آن محدودتر شده و برای شناخت همه معارف و احکام و ابعاد سه گانه عقاید و اخلاق و احکام عملی فقه در اسلام به کار رفته است. فقه در آیه نفر در همین معنی آمده است. رفته رفته و با مرور زمان فقه بار دیگر معنی محدودتری پیدا می‌کند. همان معنایی که امروز استفاده می‌شود:

«علم به احکام شرعی فرعی از راه ادله تفصیلی آن»

گاهی فقه به خود احکام شرعی فرعی نیز اطلاق می‌شود.

قواعد فقه، نهادها و بنیادهای کلی فقهی هستند که مبنای قوانین مختلف و متعدد در ابواب مختلف فقه واقع می‌شوند.

چون قواعد فقه برزخ بین مسائل فقهی که در شریعت برای رفتار جزئی مکلفین ابداع گشته و مسائل اصولی یعنی کلیات و قواعدی که در طریق استنباط احکام و قوانین مقدسه شریعت واقع می‌شوند، مناسب است که در اینجا وجوه اشتراک و افتراق این سه مقوله فقهی یعنی قواعد و اصول و مسائل فقه بیان شود.