شبکه‌های اجتماعی و دوگانه جرم‌شناسی ـ حقوق کیفری

1- انقلاب صنعتی، رشد فناوری اطلاعات و ارتباطات و استفاده فزاینده از اینترنت، نحوه ارتباط افراد را در عصر حاضر با تغییراتی مواجه کرده است. در گذشته افراد با یکدیگر به صورت رو در رو گفتگو می‌کردند، اما امروزه، شاهد برقراری روابط اجتماعی از طریق فضای سایبر هستیم. از همین رو، در دوره کنونی، استفاده از شبکه‌های اجتماعی به بخشی از سامانه برقراری ارتباط افراد در دنیای مدرن تبدیل شده است. بر این اساس، رشد این شبکه­ها موجب گردیده است تا ارسال پیام متنی، صوتی و تصویری جایگزین نشست­های صمیمانه شود. یافته­های پژوهش­ها نشان می­دهد که شبکه­های اجتماعی با اهداف متفاوتی تأسیس می­شوند. بر اساس شواهد موجود، برخی از آن­ها از جمله لینکدین، فرصت دسترسی و به اشتراک­گذاری اطلاعات حرفه‌ای و شغلی را در اختیار افراد قرار می­دهد. بعضی دیگر از این شبکه­ها با هدف برقراری رابطه اجتماعی با دیگران و به اشتراک­گذاری اطلاعات و اخبار روز تأسیس شده‌اند که از آن جمله می­توان به شبکه اجتماعی فیس­بوک اشاره کرد. در اساسنامه برخی دیگر از این شبکه­ها نیز تفریح و برقراری رابطه اجتماعی، هدف عمده به شمار می­رود.

2- شبکه­های اجتماعی برای تحقق اهداف موردنظر خود، موجب گسترش روابط میان افراد می­شوند. از این‌رو، رسانه‌های اجتماعی به افراد اجازه می­دهند تا از طرق مختلف با یکدیگر آشنا شوند و در قالب­های عمومی و خصوصی به گفتگو با یکدیگر بپردازند. این امر، علاوه بر آن­که موجب آشنایی افراد، انتقال مباحث علمی، اعتقادی و ... می‌شود، زمینه­های گفتگوهای میان تمدن­ها و ملل مختلف را نیز تحقق می­بخشد. با وجود فواید بسیار شبکه‌های اجتماعی، نباید از برخی پیامدهای سوء شکل‌گیری و رشد آن‌ها نیز غافل شد.

3- یافته‌های پژوهش‌ها در جرم‌شناسی ثابت کرده است که شبکه‌های اجتماعی با اثرگذاری بر دنیای جرم و بزهکاری، ماهیت، قلمرو و فنون جرم را با تغییراتی مواجه کرده است. بر این اساس، بسترهای موجود در شبکه‌های اجتماعی موجب شده است تا از یک‌سو، این شبکه‌ها به مثابه ابزارهای فناورانهِ ارتکاب برخی جرایم سنتی هم‌چون کلاهبرداری، سرقت هویتی، هرزه‌نگاری و ...، نسخه‌های مدرن و روزآمد ارتکاب جرایم قدیمی را به وجود آورند و از سوی دیگر، فرصت‌های ارتکاب جرایم جدیدی را فراهم کنند که می‌توان آن‌ها را جرایم خاص شبکه‌های اجتماعی و اینترنت نامید. در این راستا نیز می‌توان به جرایمی چون هک کردن حساب کاربری، دسترسی‌های غیرمجاز هم‌چون سرقت گذرواژه، سرقت دیجیتال و ... اشاره کرد. به عبارت بهتر، شاید بتوان گفت که جرایم ارتکابی در بستر شبکه‌های اجتماعی، الگوهای بزه‌دیدگی و بزهکاری را با انقلاب مواجه کرده است.

4- سامانه‌های جرم‌انگاری نظام‌های حقوقی مختلفْ بر اساس رهیافت‌های سنتی از الگوهای ارتکاب جرم شکل گرفته ‌اند. به عبارت دیگر، پیش‌فرض اکثر قریب به اتفاق قانون‌گذاران در فرایند جرم‌انگاری، ارتکاب جرم در دنیای واقعی بوده است. حال آن‌که رشد فناوری اطلاعات و ارتباطاتْ الگوهای مدرن بزهکاری را در قالب جرایم سایبر به وجود آورده است. با این حال، به نظر می‌رسد که قواعد و قوانین سنتی موجودْ از این ظرفیت برخوردار نیستند تا بزهکاری‌های فضای سایبر را در خود جای دهند. علاوه بر آن، با توجه به اصل قانون‌مندی جرم و مجازات، نمی‌توان با توسل به قیاسْ دامنه جرم را گسترش داد؛ زیرا این امرْ علاوه بر آن‌که موجب نقض حقوق و آزادی‌های فردی می‌شود، اصول مسلم حقوق کیفری را نیز نقض می‌کند. علاوه بر آن، ظهور جرایم جدید که در دل شبکه‌های اجتماعی تولید شده و می‌توان آن‌ها را محصولات سوء این رسانه‌ها نامید، هرگز با قوانین سنتی و سامانه‌های سنتی جرم‌انگاری قابل تحلیل و تطبیق نیستند.