آزادی، آرمان بلند بشر است که همراز و همپای زندگی انسان جایگاهی درخور از آن خود ساخته و در گذر تحولات، بحث برانگیخته و دشواری‌‌ها درافکنده و گشایش‌‌ها به ارمغان آورده است.

این مسأله در عرصه‌‌های مختلف بروز و ظهور داشته است؛ گاه در عرصه‌ی دانش کلام دینی تحت عنوان اراده و اختیار و نقطه‌ی مقابلش جبر بروز کرده و نزاع‌های مختلفی را ایجاد نموده است و گاه در عرصه‌ی سیاسی به عنوان آرمان و هدفی تلقی شده که برای آبیاری خود جان‌‌های زیادی را قربانی کرده است.

آنچه مسلم است، در جهان اسلام و اندیشه‌‌های اسلامی، بیشتر لایه‌ی کلامی آزادی مطرح بوده و از نخستین سده‌‌های اسلام تا روزگار کنونی، متکلیمن اسلامی بر سر چگونگی سازگاری میان اراده‌ی خداوند و اراده‌ی بندگان، بحث و مناظراتی داشته‌‌اند و این امر بستر زایش فرقه‌‌ها و نحله‌‌ها و بهانه‌ی تقدیس‌‌ها و تکفیرها شده است و البته آثار مکتوب زیادی را برای نسل‌‌های بعدی به ارمغان آورده است.

اما لایه‌ی سیاسی آزادی، جایگاه، کارکردها و چالش‌‌های این بحث کمتر مورد توجه قرار گرفته است و کتاب و رساله‌‌ای متقن و مستقل از سوی فقها و حقوقدانان عظام تدوین نشده است. مبحث «آزادی بیان»، محدودیت‌‌ها و حدود و ثغور آن را تنها می‌‌توان در لابلای مباحثی چون ولایت، بیعت، حسبه، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، مکاسب محرمه، وقف و ... یافت، آن هم به صورت کاملاً فرعی و استطرادی.

«این در حالی است که در فرهنگ سیاسی و فلسفی، کمتر واژه‌‌ای به اندازه‌ی آزادی به بازی گرفته شده است. در حالی که پاره‌‌ای از حکیمان آزادی را به مفهوم رهایی از هرگونه قید و بند دانسته‌‌اند، جمعی دیگر آن را اطاعت از عقل و احترام به قانون معنی کرده‌‌اند. چه خون‌‌ها ریخته شده است تا معلوم شود کدامیک از این دو متخاصم از آزادی دفاع کرده است و چه بحث‌‌ها درگرفته که کدام اندیشه به واقعیت نزدیکتر است.»

در دنیای امروز هم فلاسفه سیاسی به خصوص در غرب می‌‌کوشند اضلاع مختلف آزادی را تبیین نمایند و با بسط آزادی‌‌های مدنی و سیاسی، تحدید و یا سلب آزادی‌‌های شهروندان را به حداقل ممکن کاهش دهند. این تلاش‌‌ها باعث شده تا برخی از روشنفکران خاستگاه آزادی را غرب بدانند و ادیان آسمانی از جمله اسلام را به مخالفت از آزادی و یا طرفداری از سانسور شدید متهم نمایند. در حالی که حقیقت غیر از این است؛ اسلام نه تنها مخالف آزادی‌‌های فردی، مدنی و سیاسی نیست بلکه قرن‌‌ها پیش از غربی‌‌ها خود منادی و نظریه‌پرداز آزادی انسان بوده است. البته این بدان معنا نیست که اسلام از آزادی مطلق دفاع می‌‌کند، باید پذیرفت که اصولاً هر دینی که الزامات فکری و عملی را رهنمود می‌‌دهد، طبعاً نمی‌‌تواند مروّج رهایی و بی‌‌قیدی باشد.

«حقّ آزادی بیان» را که در تمام اعلامیه‌های حقوق بشر به صراحت به آن اشاره شده و در قوانین اساسی بسیاری از کشورها، از جمله قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران مورد حمایت قرار گرفته است، می‌توان از دیدگاه‌های مختلف مورد بررسی قرار داد. مثلاً از نظر فلسفی و روانی می‌توان گفت با توجه به اینکه انسان آزاد آفریده شده است نیاز روانی به بیان افکار و اندیشه‌های خود را دارد، یا از نظر اجتماعی، آزادی بیان سبب برخورد و تعاطی افکار، رشد و شکوفایی اندیشه‌ها می‌شود و یا از نظر سیاسی یکی از ارکان جدی دموکراسی است.

در این کتاب در پی آن هستیم که مشخص کنیم آزادی چه اقسامی دارد و آزادی بیان بعنوان یکی از این اقسام، چه جایگاه و مرتبه‌ای دارد. پس از روشن شدن این موارد، به مستندات دینی و قانونی اصل آزادی بیان پرداخته و مبانی آن را نیز مورد بحث و بررسی قرار می‌دهیم.